خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: استان بوشهر به کمبود جدی منابع آبی روبرو است و حدود ۹۰ درصد از آب شرب مصرفی این استان از طریق استان‌های همجوار تأمین می‌شود.
این استان در زمینه آب کشاورزی و آب صنعتی نیز با کمبودهای جدی روبرو است و بخش عمده منابع آب زیرزمینی این استان در وضعیت بحرانی قرار گرفته است تا آینده مبهمی در انتظار باغات و مزارع این استان باشد.
در این شرایط با اتخاذ راهکارهای منابع و مدیریت بهینه مصرف می‌توان ضمن حفظ منابع آبی موجود، شرایط فراهم کرد که هم در زمینه آب شرب و هم در حوزه آب کشاورزی چالش‌ها کاهش یافته و به آینده امیدوار بود.
در این زمینه با جابر مظفری زاده متخصص حوزه آب استان بوشهر و دکترای مدیریت منابع آب گفت‌وگویی داشته‌ایم.
مهمترین راهکارها برای تأمین آب در این شرایط کم‌آبی چیست؟
یکی از مهمترین، اساسی‌ترین و اصولی‌ترین راهکارها در مدیریت منابع آب که سیاست‌گذاری کلان کشور آن را مد نظر قرار نداده است، مدیریت تقاضا به جای مدیریت تأمین آب است.
همه هم و غم مسئولان حوزه آب و کشاورزی کشور روی این است که به هر صورتی آب را تأمین کنند برای مصارف مختلف؛ از شرب تا صنعت و کشاورزی. ولی روی مدیریت تقاضا تقریباً هیچ تمرکزی در کشور نداریم و باید روی مدیریت تقاضا تمرکز شود تا منابع آب را حفظ کنیم.
همه هم و غم مسئولان حوزه آب و کشاورزی کشور روی این است که به هر صورتی آب را تأمین کنند برای مصارف مختلف؛ از شرب تا صنعت و کشاورزی. ولی روی مدیریت تقاضا تقریباً هیچ تمرکزی در کشور نداریم بی‌توجهی به مطالعات آمایش سرزمین یکی دیگر از مسائلی است که باعث شده صنایع در مناطق غیرمناسب جانمایی شده و توسعه یابند که موجب هدررفت آب می‌شود که باید بازنگری جدی صورت گیرد.
بخش اعظم آب مصرفی در بخش کشاورزی تبخیر می‌شود و کاهش تبخیر در بخش کشاورزی از راهکارهای مدیریت مصرف است که می‌تواند صرفه‌جویی قابل توجهی را در منابع آب ایجاد کند.
کاهش تلفات به‌ویژه در حوزه شرب از دیگر مسائلی است که باید مد نظر قرار گیرد. ۴۰ درصد هدررفت آب در شبکه‌های آبرسانی میزان بسیار بالایی است که رفع این هدررفت باعث می‌شود هیچ کمبود آبی در حوزه شرب نداشته باشیم و نیازی به ساخت آب‌شیرین‌کن هم نیست.
جداسازی آب شرب از آب شست‌وشو و بهداشتی یکی دیگر از راهکارهای مهم است که در کشور باید به این مسئله توجه شود.
هدف‌گذاری و حرکت به سمت کاهش مصرف سرانه به سمت مصرف بهینه است که در کشورهای پیشرفته ۱۳۰ لیتر است و در استان بوشهر حدود ۳۰۰ لیتر در روز است.
یکی از مهمترین ضعف‌ها و از عوامل چالش‌های آبی، ضعف مدیریت‌ها است. در حوزه مدیریت منابع آب باید چه تصمیماتی اتخاذ شود؟
یکی از موضوعاتی که دیده نشده است، ارزیابی کیفی مدیران حوزه آب شرب و کشاورزی است. باید به جای ارزیابی مدیران حوزه کشاورزی بر اساس پرداخت وام و یا تولید محصول، باید ارزیابی بر اساس میزان صرفه‌جویی در مصرف آب و یا میزان افزایش تولید در واحد سطح مد نظر قرار گیرد.
استفاده مفید از آب باران و سطوح آب گیر و بازیابی آب‌انبارهای قدیمی به سبک جدید است که باید از بارش باران در فصل زمستان به خوبی استفاده کنیم و بخش قابل توجهی از مصارف بهداشتی و آبیاری فضای سبز را از پشت بام‌ها تأمین کنیم تا آب به جای اینکه وارد دریا شود، به صورت بهینه استفاده شود.
استانداردسازی تجهیزات مصرف آب در منازل و گسترش تجهیزات کم‌مصرف می‌تواند یکی دیگر از راهکارهای کاهش مصرف آب به ویژه در زمینه شرب و بهداشت باشد.
چه روش‌هایی را برای بهینه‌سازی مصرف آب در استان بوشهر پیشنهاد می‌کنید؟
یکی از مهمترین راهکارها به ویژه در حوزه صنعت، بازچرخانی آب است که می‌توان تا ۷۰ درصد صرفه‌جویی مصرف را داشته باشیم. یا در بخش خانگی می‌توان بخش قابل توجهی از آب مورد استفاده از آب بهداشت و شست‌وشو را دوباره برای فضای سبز استفاده کرد.
بخش عمده نخیلات به صورت غرق‌آبی در حال آبیاری هستند و اگر این روش را به روش جوی‌پشته‌ای تبدیل کنیم ۳۰ درصد کاهش مصرف را خواهیم داشت این کار یک هزینه اولیه دارد ولی در ادامه دستاوردهای خوبی خواهد داشت. شهرداری‌ها می‌توانند با یک نوآوری و ارائه تخفیف‌ها و مشوق‌های مناسب باعث شوند تا ساختمان‌ها به سمت استفاده از شیوه‌های بازچرخانی آب بروند.
در حوزه کشاورزی که پرمصرف‌ترین بخش است با برخی اقدامات می‌توان صرفه‌جویی بسیار خوبی در حوزه مصرف آب داشت.
بخش عمده نخیلات به صورت غرق‌آبی در حال آبیاری هستند و اگر این روش را به روش جوی‌پشته‌ای تبدیل کنیم ۳۰ درصد کاهش مصرف را خواهیم داشت. مطالعات این طرح انجام شده و می‌تواند کسری مصرف استان را جبران کند.
در حال حاضر ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب برای آبیاری نخیلات استان بوشهر استفاده می‌شود که با اصلاح این روش می‌توان ۱۲۰ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی کرد که چهار برابر کل کسری آب مخزن زیرزمینی استان است.
استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی فشار بسیار زیادی را به این منابع وارد کرده است. چه راهکاری در این زمینه پیشنهاد می‌کنید؟
نیمی از چاه‌های استان بوشهر غیرمجاز هستند و به خاطر عدم کنترل، مصرف بسیار بالایی دارند و یکی از راهکارها این است که جلوی تخلف آنها گرفته شود. اکنون در کشور ابتدا چاه غیرمجاز حفر می‌شود و در نهایت با یک پروسه طولانی ممکن است چاه غیرمجاز را پر کنند که در اغلب موارد منتج به این نتیجه هم نمی‌شود.
راهکارهای برون رفت از چالش آبی استان بوشهر حوزه راهکار کشاورزی و خانگی مدیریت تقاضا اجرایی تعریف نظام ارزیابی مدیران بر اساس صرفه جویی در مصرف آب شهری استفاده از پساب تصفیه شده برای آبیاری های شهری اجرایی و قانونی رفع تعارض‌های میان دستگاهی و اتخاذ سیاست واحدمهمترین راهکار کنترل چاه‌های غیرمجاز و جلوگیری از حفر آنها که در کشورهایی نظیر اردن انجام می‌شود، این است که اگر کسی چاه غیرمجاز داشته باشد از همه تسهیلات و خدمات دولتی منع می‌شود و به عنوان یک متخلف شناخته می‌شود و اجازه خرید و فروش و دریافت خدمات و تسهیلات ندارد.
این مجازات سبب می‌شود که افراد اقدام به حفر چاه مجاز نداشته باشند و شاهد تخلف در حوزه استفاده از منابع آب زیرزمینی نباشیم.
پساب یکی از مهمترین منابع برای مصارف غیرشرب است. چه راهکاری برای استفاده مناسب از پساب وجود دارد؟
استفاده از پساب برای مصارف مختلف از دیگر راهکارها است. شهر بوشهر نزدیک به ۱۵ میلیون مترمکعب پساب تولید می‌کند که شوری حدود سه هزار دارد که قابلیت مصرف بهتری نسبت به ۹۶ درصد از منابع آبی استان بوشهر دارد.
این پساب با آلودگی بسیار بالا از ۲۴ سال پیش وارد عالی‌شهر و نهایتاً خلیج فارس می‌شود که عوارض بسیار بالایی دارد. این میزان پساب نصف کل کسری آب استان بوشهر است.
می‌توان در دو هزار هکتار از این کشت دو هزار و ۵۰۰ شغل ایجاد کرد. سرمایه‌گذار آماده است، زمین و آب هم وجود دارد و یک همت استانی می‌خواهد که بتوان از این پساب استفاده کرد. بر اساس طرحی که خودم نوشته‌ام می‌توان هزاران هکتار را می‌توان جنگل‌کاری کرد و استفاده مناسبی از این پساب کرد. می‌توان در دو هزار هکتار از این کشت دو هزار و ۵۰۰ شغل ایجاد کرد. سرمایه‌گذار آماده است و زمین وجود دارد و آب هم وجود دارد و یک همت استانی می‌خواهد که بتوان از این پساب استفاده کرد.
می‌توان از این آب برای ایجاد کمربند سبز و همچنین آبیاری فضای سبز در شهرهای استان بوشهر استفاده کرد.
برخی خلاءهای قانونی مانع از مدیریت مناسب در حوزه آب شده است. چه مشکلاتی در این زمینه وجود دارد که باید برطرف شود؟
مشکلات زیادی را داریم که یکی از مسائل اساسی تعارض منافع سازمانی است که از طرفی مدیریت منابع آبی بر کاهش مصرف تاکید دارد و از طرفی جهاد کشاورزی به دنبال افزایش منابع آب مصرفی است.
از طرفی محیط زیست بحث کاهش آلایندگی‌ها را دارد و از طرفی آبشیرین‌ها برای توسعه گلخانه‌ها استفاده می‌شود. از طرفی نهادهای متولی اشتغال دنبال توسعه کشاورزی و طرح‌های آب‌بر است و از طرف دیگر منابع آب لازم را نداریم که باعث تعارض منافع و تعارض سیاست‌ها می‌شود.
تا این تعارض منافع حل نشود و یک سیاست واحد که در راستای توسعه پایدار آب و خاک باشد، را نداشته باشیم مطمئناً شرایط کنونی ادامه خواهد داشت و وضعیت منابع آب ما بغرنج‌تر خواهد شد.
خلأ قانونی دیگر در مورد چاه‌های غیرمجاز است. صاحب چاه‌های غیرمجاز باید به عنوان یک متخلف دیده شده و محروم شود و این موضوع باعث پیشگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز شود.
خلأ قانونی دیگر مسئولیت حفظ کمی و کیفی منابع آب بر عهده وزارت نیرو است ولی از طرف دیگر عملاً مجوزی برای پیگیری قانونی آلودگی منابع آب برای وزارت نیرو و آب منطقه‌ای وجود ندارد و حق پیگیری قضائی آلودگی آبی را ندارد.
در حال حاضر آب زیرزمینی شهر جم و آب دیلم و گناوه ناشی از فعالیت شرکت‌های نفتی با آلودگی شدید روبرو است و هر چند وقت یک‌بار نشتی و آلودگی را شاهد هستیم ولی عملاً آب منطقه‌ای از نظر قانونی نمی‌تواند مانع این آلودگی‌ها شود.
چه راهکاری برای سازگاری با این وضعیت وجود دارد؟
به دلیل کاهش بارش باران در استان بوشهر شاهد فشار بیشتری به منابع آب استان بوشهر خواهیم و منابع آبی کمتری در اختیار داریم و به علت عدم تزریق آب باران به سفره‌های زیرزمینی، شوری آب در سفره‌های زیرزمینی نیز افزایش می‌یابد.
در دوره کاهش بارش‌ها و خشکسالی و تغییر اقلیم باید سازگاری مناسبی داشته باشیم و با این وضعیت اقلیمی سازگار شویم و هم در زمینه فرهنگ‌سازی و هم در عرصه تصمیم‌سازی بر اساس شرایط موجود تصمیم‌گیری شود و پیش‌بینی مصرف آتی بر همین اساس باشد.
وضعیت آینده منابع آبی استان بوشهر را چگونه می‌بینید؟
دورنمای وضعیت آبی استان وابسته به تصمیم‌گیری‌هایی است که ما می‌توانیم داشته باشیم. دو مسیر وجود دارد که یکی می‌تواند ادامه روند کنونی و مماشات با متخلفین، توسعه سطح زیرکشت و عدم بهره‌وری بهینه از منابع آب و کشت با همین شیوه آبیاری و توسعه باغات در نقطه نقطه استان و توسعه آب‌شیرین‌کن‌های کشاورزی باشد که با این وضعیت در کمتر از ۱۰ سال آینده تقریباً هیچ منبع آبی برای کشاورزی نخواهیم داشت و اغلب آب‌خوان‌ها نابود می‌شوند.
در حال حاضر ۴۰ درصد از آب‌خوان دشت‌پلنگ، بوشکان، ارم و… را از دست داده‌ایم و بسیاری از دشت‌های در وضعیت بحرانی هستند و اغلب آب‌خوان‌ها شور شده و در حال نابودی هستند و اکثر منابع آبی از نظر کمی و کیفی از دست خواهند رفت.
در بحث رودخانه‌ها و آورد فصلی هم هر ساله شاهد روند کاهش هستیم و مطمئناً با ادامه روند خشکسالی‌ها و تغییر اقلیم و همین طور افزایش برداشت زیرزمینی در بالادست در حوزه آب سطحی هم با مشکلات فراوانی روبرو خواهیم بود.
در صورتی که تغییر شیوه حکمرانی آب در استان و کشور شکل بگیرد و با رفع تعارض منافع آب بین متولیان تأمین آب و بهره‌برداران استان بوشهر از استان‌هایی است که می‌تواند نسبت به آب‌خوان‌های خود امیدوار باشد.
با تغییر شیوه حکمرانی آب، تغیر الگوی کشت، پرهیز از کشت‌های پرآب‌بر و با صرفه‌جویی ۱۰ درصدی در مصرف آب در اکثر دشت‌های استان می‌توانیم نسبت به احیای منابع آب زیرزمینی در دشت‌های استان خوش‌بین باشیم و منابع آب استان را حفظ کنیم.
در صورتی که تعادل را در میزان بارش‌ها و آورد آب با میزان مصرف حفظ کنیم قادر خواهیم بود که منابع آب زیرزمینی را برای طولانی مدت و نسل‌های آینده حفظ کنیم.
